Ранохристијанска апологетика

Daniel Carter Beard / Donkey head idol being worshipped and letter H / 1889.

Името апологети е дадено на група на писатели, божем од вториот век од нашата ера кои имале цел да ги бранат христијаните од обвинувањата , наводно за да придобијат толеранција за нив во рамките на државните закони на „римската империја„, и да им покажат на нивните „гонители„ дека христијанската религија е единствената вистинска.

Наводно ,Христијанството едвај почнало да се шири во „римскиот свет„, кога наишло на обвинувања и и прогонства од секаков вид.Главните обвинувања упатени кон христијаните биле за атеизам(?)(aqeothV) .Ова звучи малку чудно бидејќи во „римскиот свет“ се обожувало се и сешто и ниту еден бог не барал ексклузивитет .

Ако си замислиме дека „римскиот свет „ е смислен во средниот век , во христијанска држава и окружување, ова обвинување воопшто не е чудно. Едноставно , христијанските автори на „римскиот свет„ му го припишале она кое им било познато од секојдневието,имено,обвинувањата за „атеизам„ или практикување на забранета религија. Со измислувањето на „прогонувањето на христијаните„ со еден куршум се погодувале два зајака: христијанството се оптегнало наназад, длабоко во историјата, и истовремено се добивало шанса тоа да се „одбрани„ со напаѓање на „паганите„. Притоа важело правилото : колку се поодвратни нападите ,толку е подобра одбраната ,честопати смислена како рикошет.

Наводно, спротивно на граѓанското право, христијаните одбивале да ги обожуваат боговите на империјата и практикувале религија која не била одобрена од страна на Римскиот Сенат.
 Во очите на државата, според ова, тие биле атеисти(?), и виновни за практикување на една забранета религија (religio illicita), а со тоа и непријатели на државата и нејзините фундаментални институции.

На обвинувањето за атеизам се додавала низа клевети, кои циркулирале меѓу луѓето и биле прифатени и од страна на некои еминентни писатели. Една од клеветите била дека, на нивните состаноци-прослави, христијаните јаделе доенчиња, претходно заклани, а потоа попрскани со брашно (Epulae Thyesteae) и не се срамеле да практикуваат такви неморалности како оние на Едип со сопствената мајка.

Интелектуалците и политичарите ги обвинувале христијаните за мрзеливост, т.е избегнување на светот и бизнисот и за незаинтересираност за просперитет на државата, занемарувајќи работите на овој живот поради грижата за идниот.Тие ,генерално, биле сметани за бескорисни арамии.

Главните напори на апологетите биле да се побијат овие обвинувања и да се покаже дека христијанството има право да постои.За да се постигне оваа цел, нивната работа не можела да остане чисто негативна, туку морало во одбраната да вклучат и позитивна демонстрација на совршенство и да ја произнесат вистината за христијанската вера.Таква демонстрација морала да вклучи напад врз паганството, заради успешно оправдување на супериорноста на христијанството при што се нагласувал контрастот помеѓу христијанството и „државната религија„. Затоа, работата на апологетите не била чисто одбранбена, туку и контроверзна и изложувачка.

Апологетиката била насочена делумно против паганите (не-христијани,погрешно е да се наречат незнабошци ,бидејќи морале напамет да знаат катрљарда богови) и делумно против Евреите.Првите обвинувања против не-христијаните се делеле во три групи.

Првата група била во форма на писма,барања и петиции упатени до Императорот и Сенатот. Меѓутоа, прашање е дали овие „писма„ воопшто стигале до рацете на Императорот, со оглед на нивната форма на „отворено писмо„ наменето за широката јавност. Писмата на апологетите всушност биле насочени кон јавноста, иако биле напишани во форма на отворени писма до императорите (бидејќи сметам дека такви императори воопшто не постоеле,овие писма како позната литературна форма многу добро се вклопуваат во сликата) .

Апологетиката од втората група била упатена директно на народот.Такви , на пример, биле бројните Дискурси со Грците на вториот и третиот век.

И на крај - третата група била упатена, барем првенствено, на приватни лица,т.е, трите книги на Теофил Антиохиски до Автоликус и Посланието до Диогнетус.

Меѓу апологетиката против Евреите може да се издвои Дијалогот со Трифо на Св. Јустин. Во овие апологии преовладува изложувачкиот и показен карактерна истите, во смисла на тоа дека Евреите негувале многу предрасуди кои морало да бидат отстранети, за да се надмине и духот на омраза , бидејќи тие биле меѓу првите кои ги ширеле популарните клевети против христијаните и ги кодошеле кај властите. Но, во делата наменети за Евреите многу помалку има намера да ги отфрлат обвинувањата а многу повеќе убедување во божествената мисија на Исус Христос и вистинитоста на неговата религија. Целта била да се демонстрира месијанизмот на Исус а за оваа демонстрација најмногу биле користени пророштвата, при што темелните познавања на светите списи биле од голема помош.

Од литературна гледна точка, делата на апологетите се супериорни во однос на оние на Апостолните Отци(што е логично).

Некои од авторите биле образувани во училишта и студирале филозофија (ова е можно дури од 16 век кога биле отворени првите образовни институции од ваков карактер).Тие се фалеле дека останале фиозофи, и покрај тоа што го прегрнале христијанството. Нивниот „филозофски тренинг„ се гледа од особеностите на стилот кои потсетуваат на оние на софистите кои биле професионални граматици и реторици. Дел од овие апологии се и многу обемни (од каде толку пергамент?) и ги обработуваат најважните прашања на етичката и догматската теологија.Тоа се првите обиди за тн „научна теологија„ (колку лошо и да звучи изразов).

Еден од најстарите и најпознатите на апологети на вториот век е Свети Јустин.

Роден е меѓу 100 и 110г од родители пагани во Флавија Неаполис-современ Наблус(Палестина) , антички Сихем, и  уште на рана возраст го привлекува филозофијата (мижи Асан...реченицава се употребува за сите кои биле „високо образувани„ во време кога не постоело формално образование).
За ова сведочи самиот Јустин кој во своите дела дава скица на неговиот интелектуален и морален развој (Dial. I-VIII).Наводно тој добивал лекции сукцесивно од Стоик, Перипатетик и Питагореец, но ни еден од нив не го задоволил(ова е шема).
Му се чинело дека Платонизмот му овозможил извесно смирување, но преподобниот старец, кој го запознал (веројатно во Ефес, а што мајка барал во Ефес, на скоро илјада километри далечина е друго прашање), му укажал на недостатоците на филозофијата и го упатил да го проучува Светото писмо и учењата на Христос.

Јустин го следел овој совет и станал христијанин во 130 година НЕ.

Како христијанин, тој продолжил да носи наметка на филозоф, водејќи мисионерски живот, проповедајќи го Христовото учење и бранејќи го како највисока и најсигурна филозофија . Два пати патувал во Рим (италијанскиот Рим е на две илјади километри од Наблус , ама добро, кога можел Апостол Павле  сто и кусур години претходно да оди два пати во Рим,можел и Јустин), каде што поминал доста време и основал училиште(?) кое било прилично успешно. Веројатно во истиот град (Рим), тој ја водел расправата со циникот Крискент( „расправите„исто така се по шема) која е спомената во неговата втора апологија.Се претпоставува дека Крискент се откажал од него и го осудил, но нема докази.Јустин бил убиен во Рим со шест други христијани, под Јуниус Рустикус, префект на градот, меѓу 163 и 167г.

На Свети Јустин секогаш му се восхитувале на неговите убедувања, благородноста на неговиот карактер и лик, (иако никој не знаел како изгледа,немало фотоапарати а сликарството било „заборавено„ или почнало да се заборава).Тој бил апостол и светец во вистинска смисла на зборот, полн со желба да им направи добро на оние кои му се обратиле.Но,неговиот углед како писател не е толку висок.Критичарите генерално се согласуваат дека неговата композиција е дефектна.Наместо да се држи до поентата на текстот, тој прави непотребни дигресии и не секогаш заклучува со аргументите со кои започнал.Неговиот стил е монотон, тежок, и често неточен.(хух ,мора да се придржува до шемата плус има ограничена библиотека)

Но искреноста и топлината на дискусијата на моменти му даваат сјај и живот на неговиот стил.(наивноста на апологијата дава „топлина„?)

Од теолошка гледна точка, сепак, делата на Св Јустин се исклучително вредни.Тој е првиот кој внимателно ги изучува односите меѓу верата и разумот и кој внесува грчка категоризација и филозофска терминологија при своите доктринарни изложувања.Во ова, тој е вистински пионер(колку е „античкогрчка„ и „филозофска„ таа терминологија е друго прашање).

Запознати сме со насловите на девет или десет негови автентични дела: Евсевиј (Еузебиус,најупатен во се) спомнува две апологии, Дискурс против Грците,Побивање на Грците,писание познато како За божествената монархија (De Monarchia Divina), уште едно насловено како Псалтир,трактат За душата, напишан во форма на сколија, и Дијалог со Трифо.

Првата Апологија е упатена на Антонинус Пиус, Марко Аврелиј и Луциј Верус, (на Сенатот и на целиот римски народ) . Антонинус Пиус (Побожен) царувал 138-161г, но голем број на индикации во текстот води до заклучокот дека делото е напишано меѓу 150 и 155 г (Марко Аврелиј и Луциус Верус владееле заедно 161-169, ама нејсе нели бил Апостол па може Св.Јустин бил и пророк).По се изгледа дека е напишана во Рим (а каде на друго место).

Не е лесно да се открие планот кој авторот го следел восоставот на ова дело но критичарите обично изведуваат две категории на размислувања и докази.

Воведот ги опфаќа заглавијата I-III. Христијаните не смеат да се осудат, ако се невини за кривичните дела за кои се обвинети. Јустин докажува дека тие се невини на два начина:

1.Со директно побивање (IV-XIII). Христијаните не се атеисти, иако тие не обожаваат идоли, ниту се неморални или убијци, или непријатели на Империјата.Тие се доблесни и мирни граѓани.

2.Ова побивање со по себе би било доволно, но тоа не го задоволува Св.Јустин. Убеден дека христијанството е прогонувано само затоа што е нердоволно разбрано, тој посветува поголем дел од преостанатите поглавја од својата прва апологија објаснувајќи им ја на паганите христијанската религија во нејзините морални учења (XVI-XVII), неколку од нејзините догми (XVIII-XX ),  нејзиниот основач и неговата историја (XXI-XXIII;xxx-XXXV), нејзините ритуали и иницијацијата (lxi-lxvii).

Во главите XXIV-XXIX и lvi-LX авторот се враќа на предметот кој претходно го третирал, или зборува за фалсификатите во христијанството подметнати од демоните. Заклучокот е содржан во lxviii:Св.Јустин повторно бара Христијаните да не се осудуваат без истрага и судење.

Втората Апологија се однесува на Сенатот. Таа е многу покуса од првата и мора да е напишана многу кратко време по првата (најдоцна околу 155 г), иако тоа во никој случај не е само нејзино продолжение .Таа е напишана во Рим во следната прилика.Една христијанка се развела од својот  сопруг-паган, ,кој , за да и се одмазди, го предал нејзиниот катехист (христијански учител) Птолемаус (Птоломеј) и тој бил убиен со двајца други христијани по налог на Урбикус,префектот на Рим (144-160).Јустин веднаш протестирал.

Основната идеја на оваа нова расправа е иста како таа од првата апологија.Христијаните не се познати,нивната доктрина е почиста,поблагородна,и покомплетна од онаа на филозофите, нивното однесување е беспрекорно.Демоните се одговорни за фактот што христијаните се прогонувани.Сите овие идеи се измешани заедно. Но, во читањето на апологијата, изгледа дека авторот е возбуден и го предвидува своето мачеништво (реков дека човекот е пророк), тој го очекува, но тоа не го спречува гласно да каже дека е христијанин.

Третото дело на Св.Јустин со кое располагаме е Дијалогот со Трифо. Во оваа книга веќе не е прашање одбраната на христијаните против нивните незнабожечки гонители, туку убедувањето на Евреите во месијанството на Исус Христос и вистинитоста на сопствената религија.Трифо е учен рабин, со кого Јустин би требало да води долготрајна расправа во Ефес, околу 132-135, за овој спор Дијалогот вели дека е точно репродуциран (некој седел и запишувал додека се расправал) но можно е Св.Јустин (Џастин) само да опишува имагинарна расправа, за да ги изложи своите идеи.

Текстот е сочуван во некомплетна форма .

Според Св.Јустин расправата траела два дена((lxxxv, 4) (шема) и дијалогот соодветно е поделен на два дела.Изгубениот дел е преминот меѓу двата дела.Дводелна логичка поделба на расправата е невозможна бидејќи вториот ден авторот ги повторува аргументите кажани првиот ден.

Од општата мешаница на делото може да се издвојат три дела:

1.Падот на Стариот Завет и неговите заповеди

2.Истоветноста на Логос со Бог од Стариот Завет, кој говори преку пророците и на крајот се раѓа од Дева Марија.

3.Нарекување на не-евреите,вистински божји народ

Доколку расправата во Ефес  воопшто се случила, таа мора да била во времето на востанието Бар-Кошеба I32-I35г . Но, дијалогот во кој оваа расправа е репродуцирана(запишана) е веднаш по првата расправа ,значи 150-155г (дваесет години подоцна).Критичарите генерално се согласуваат за датумот а тоа е меѓу 155-161г .Каде била напишана не е познато. (со голема сигурност можам да се кладам дека е напишана во Рим,ама немам со кого).

ПОГЛАВЈЕ X – Трифо ги обвинува христијаните за непочитување на законот.

И кога тие завршија, јас(Јустин м.з) повторно им се обратив на овој начин: -

"Дали има некоја друга работа, пријатели, за која не обвинувате, освен оваа, дека ние не живееме по законот, не сме обрежани во тело како што беа вашите предци , и не ги почитуваме саботите како вас? Дали нашите животи и обичаи исто така не се клеветат помеѓу вас? Ве прашувам и ова:дали исто така верувате дека ние јадеме луѓе, и дека по празникот, откако ќе се изгаснат светлата, ние се вклучуваме во промискуитетно конкубинство (односи со невенчани жени?)? Или не осудувате само за тоа што се држиме до свои принципи и веруваме во своето мислење, кое е невистинито, како што вие сметате? "

"Тоа е она од кое сме изненадени", изјави Трифо(кобожем евреинот) ", но оние работи за кои народот(!!!)  зборува не се достојни за верување. Затоа што тие се најодбивни за човековата природа. Покрај тоа, свесен сум дека вашите заповеди во т.н. Евангелие се толку прекрасни и толку големи, што се сомневам дека некој може да се придржува кон нив, бидејќи и јас внимателно ги прочитав. Но, ова е она кое најмалку ни е јасно во врска со вас: дека вие, иако проповедате побожност, и себе си се сметате за подобри од другите, не сте посебно одвоени од другите луѓе, но ,не го менувате својот начин на живот помеѓу различни народи, не држите ни прослави , ни Саботи и немате обред на обрежување, и уште повеќе, ги полагате надежите во распнат човек а сè уште очекувате да добиете некои добри работи од Бог, не почитувајќи ги Неговите заповеди. Зарем не сте прочитале, дека душата ќе биде отсечена од телото на оние кои нема да бидат обрежани осмиот ден ? Оваа наредба важи за странци и за робови подеднакво. Но, вие, го презирате овој завет, и ги отфрлате должностите кои произлегуваат од него, и се обидувате да се убедите себе си дека го познавате Бога, кога, сепак, не извршувате ништо од оние работи кои ги прават оние кои се плашат од Бога. Значи ако можете да се одбраните од овие точки, и да покажете на кој начин се надевате на било што, иако не се придржувате до законот, ова ние многу радо би го слушнале од тебе, а ќе направиме и други слични истраги."

Целиот „дијалог„ ТУКА (англиски)

Овој Св.Јустин е плукнат Св.Константин Филозоф (нема „филозоф„ кој не бил барем еднаш во Рим), монашки Св.Кирил , кој иако е филозоф сепак е христијанин .Од неговавата апологија на христијанството водена со евреинот Тифон можело комотно да бидат извлечено пола од житието на нашиот „филозоф„  чиј автор  6 века по Јустин сепак не умеел вака елегантно да се изразува на славјански.

Освен Св.Јустин ,еден од античките апологети е и Татиан.Погодувате,роден е на другиот крај на светот (гледано од италијанскиот Рим)  во Асирија зад реката Тигар, околу 120 година.Истовремено е и „филозоф„ и христијанин.Се преобратил во Рим слушајќи и учејќи од Св.Јустин.(во превод Светиот Праведник).За разлика од својот учител по десетина години се откажал од христијанството ,си основал своја секта и си се вратил во Месопотамија.

Ако сакате да прочитате нешто од Татиан,ТУКА(англиски) е неговиот Дискурс со Грците(Елини).

Не бидете, О Грци, толку многу непријателски настроени кон варварите, ниту пак гледајтев со лоша волја врз нивните мислења. Зарем секоја од вашите институции не е изведена од оние на варварите? Најпознатите Телмесјани ја измислиле уметноста на прорекување од соништата, а Каријците, прорекувањето од ѕвездите, Фригијците и најдревните Исавријци аугурирањето (прорекување м.з.) од летот на птиците, од Кипријаните, уметноста на инспекција на жртвите. На Вавилонците им ја должите астрономијата, на Персијците магијата, на Египќаните геометријата, на Феникијците -алфабетското писмо.

Престанете, тогаш, погрешно да ги нарекувате свои овие пронајдоци и имитации .  ....Тосканците ве научија на пластичната уметност а од Египќаните научивте како да пишувате историја...

 И моето омилено

Но, како што стојат работите, само вам (на Грците,Елини,м.з) ви се случува да не зборувате слично, дури и меѓусебно,затоа што начинот на зборување меѓу Дорците не е ист како оној на жителите на Атика, ниту пак Еолците зборуваат како Јонијците.И, бидејќи таква разлика постои таму каде што не треба да ја има, јас сум изгубен и не знам веќе кого да го наречам Грк.

Следен е Атинагора.Погодувате,филозоф од Атина.Негово дело е„ За христијаните „упатено до императорите  Marcus Aurelius Antoninus и Lucius Aurelius Commodus .Датирано е 176-178 г.

Идеите му се е повеќе од луцидни. По барање на внимание од императорот Атинагора набројува три главни тековни обвинувања против христијаните:атеизам,неморал и антропофагија (јадење луѓе). Ги побива овие три клевети сукцесивно.

-Христијаните не се атеисти: тие обожуваат еден Бог, Отецот и Синот и Светиот Дух. 
-Точно е дека не нудат никакви крвави жртви, ниту пак им се поклонуваат на паганските богови, но вистинскиот Бог нема потреба од такви сурови жртви, и боговите на паганството не се воопшто богови,туку деифицирани (обожени) обични луѓе(4-30).

-Второто обвинување, она за неморал, е подеднакво без основа. Христијаните исповедаат вера за маки во пеколот, тие ја осудуваат дури и помислата на злото.Незнабожците ги прават злосторствата за кои ги обвинуваат христијаните (31-34).

-Во однос на Тиестијанските банкети, христијаните во никој случај не се виновни за тие дела,мразат убиства, дури и гладијаторски борби, ја осудуваат на изложеноста на децата, и веруваат во воскресението на телата (35-36).  

Трет поважен ранохристијански апологет е Теофил  Антиохиски, исто така од Месопотамија, филозоф кој медитирајќи над светите списи се преобратил во христијанин.Во 169 станал антиохиски патријарх.За разлика од другите,знаел хебрејски .Тој исто така ги брани христијаните,дека не јадат луѓе и не се неморални.

Негово сочувано дело е За Автоликус .Целосно ТУКА(англиски)

Четврто поважно дело на раната апологетика е Писмото до Диогнетус-непознат автор

Ова писмо,уништено 1870 ,прво му било припишано на Св.Јустин.Можно е да е фикција (хух,чудо). Читај ТУКА(англиски).

Петти е Хермиас,(Јеремија, Ἑρμείας or Ἑρμίας)филозоф,разбира се ,со своето дело Потсмев кон неконвертираните(во христијанство) филозофи (DiasurgoV twn ezw filosofwn, Irrisio Gentilium Philosophorum ).Читај ТУКА(англиски).

Напишано на пергамент ,најстариот „препис„ е 12-13 век од познатиот препишувач Андреас Дамариос ,кој правел минимум 7-8 грешки при препишувањето.  Прв пат печатено 1553 г.

Идејата на Хермиас,Јеремија е дека филозофите не можат да се сложат за една вистина за универзумот и боговите па тука христијанството има предност.

Една од најдобрите апологии е на Минуциус Феликс (мал ама среќен) на преминот меѓу  втори и трети век наречена Октавиус.Во неа христијаните се обвинети дека обожуваат магарешка глава и половите органи на своите папи.

Тие се препознаваат еден со друг со тајни  знаци и обележја, и тие се љубат еден со друг речиси пред  да се запознаат меѓусебно. Секаде, исто така, се меша меѓу нив некоја религија на страста и тие се нарекуваат еден со друг промискуитетно ,браќа и сестри, и она што дури и не е невообичаен разврат со интервенцијата на светото име може да стане инцестуозен: тоа е затоа што нивното залудно и бесмислено суеверие го слави и криминалот. 

...

 Слушам дека тие  обожуваат  глава на магаре, тоа најдолно од сите суштества, осветена од страна на не знам какво глупо убедување,како достојна и соодветна религија на ваков начин. Некои велат дека тие се поклонуваат на машкоста(половиот орган) на нивниот папа или свештеник, и ја обожуваат природата, како да е нивни заеднички родител.

...

И на нивнитe банкети, што е добро познато и за што сите луѓе зборуваат насекаде, па дури и нашите Киртезијанци (Kартузијанци?) сведочат за тоа. На свечен ден се собираат на празникот, со сите свои деца, сестри, мајки, луѓе од секој пол и на секоја возраст. Таму, по многу гозби, кога ќе се загреат, и жестокоста на инцестуозната страст расте со пијанството, се провоцира куче што е врзано за лустер, со фрлање еден мал дел од внатрешните органи подалеку од должината на врвката со која тоа е врзано, да стане и да скокне, а со тоа и светлината да се изгаси во бесрамна темнина, и врските на гнасни страсти да ги вклучат во неизвесноста на судбината. Иако не сите, всушност, во свеста сите се слично инцестуозни, бидејќи, според желбата на сите од нив се бара се што може да се случи во чинот на секој поединец.

Во Книгата11 од неговата Ad Nationes, во еден пасус Тертулијан вели дека непријателите на христијанството  шират клевета за христијаните, дека се поклонуваат на бог со глава на магаре.
Овие клевети, тврди тој, произлегуваат од претходно уверување дека Евреите се поклонуваат на глава на магаре, која тие ја чуваат во храмот во Ерусалим.


Иако овие обвинувања денес изгледаат бизарни, постои изобилство од сведоштва за нивната популарност во „римско време„. Еден елоквентен пример е фигурата изгребана на ѕидот на она што некогаш можеби било еден вид на римската училница.Графитот покажува човек со глава на магаре ,распнат на Т-формен крст покрај чудно напишани  зборови на грчки: "Алексаменос обожувајте го Бога." 

Да завршиме со зборовите на „малиот среќник„ кој во одбрана на христијаните извикува:

Кој е толку глуп да обожува вакво нешто?

А кој е уште поглуп да верува дека вакво обожување воопшто постоело?
А кој е најглуп да верува дека сите обвинувања се вистина?

Несомнено, ранохристијанските апологети не за џабе трошеле зборови.

Во два одделни дела напишани на почетокот на третиот век, Тертулијан ја опишува оваа необична анегдота, која се случила во Картагина. Отпадник Евреин(?)  и вработен во арената- еден од оние кои им е дозволено самите да се борат со диви животни - јавно парадирале со слика на човек облечен во тога кој носи една книга, но, со глава и препознатливи уши на магаре. Копитото на магарето било исфрлено од тогата (во сексуална конотација како голем полов орган). Под сликата било напишано: Deus CHRISTIANORUM ONOCOETES (Бог на христијаните Онокоетес). ТУКА

Onocoetes-е необичен и редок збор кој не се појавил на друго место во латинската литература и се интерпретира различно.Едно од значењата е „оној кој лежел во магарешка штала„или „оној кој се дружи (спие) со магаре„

За чудо Тертулијан кој како христијанин би требало да е шокиран од карикатурата ,пукнал од смеење„risimus et nomen et formam„.

Се смеевме,вели, и на сликата и на натписот.

Морам да признаам дека создавачите на човечката историја и историјата на христијанството имале голема смисла за хумор(нот).